З кнігі "Каталікі на абшарах Панізоўя і Севершчыны"

Пачатак сталай прысутнасці каталіцтва на тэрыторыі ВКЛ адносіцца да перыяду пасля заключэння Крэўскай уніі 1385 г., калі ў 1387 г. Ягайла хрысціў Літву. У 1387 г. была створана Віленская каталіцкая дыяцэзія (біскупства). У канцы XIV—пачатку XV ст. былі выдадзены асноўныя акты дзяржаўнай улады, якімі стваралася прывілеяванае становішча Каталіцкага Касцёла ў ВКЛ: перадача яму вялікіх зямельных уладанняў, поўны імунітэт касцельнай маёмасці ў фінансавых і судовых адносінах. У гэты перыяд Рыма-каталіцкі Касцёл пачаў адыгрываць найважнейшую ролю ў дзяржаве. Віленскае біскупства ў касцельна-адміністрацыйных адносінах было падпарадкавана гнезненскаму арцыбіскупу — прымасу Рыма-каталіцкага касцёла ў Польшчы. Тэрыторыя Віленскага біскупства ахоплівала Аўкштайцію і беларускія землі апрача Палесся (раёнаў Берасця і Пінска), якое ўваходзіла ў склад Луцкага біскупства. Да Люблінскай уніі 1569 г. амаль усе касцёлы і кляштары Беларусі знаходзіліся на захад ад лініі Браслаў—Паставы—Вілейка—Мінск—Нясвіж—Пінск. На ўсход ад гэтай лініі былі адзінкавыя касцёлы, або іх зусім не было да пачатку XVII ст., як, напрыклад, на Дняпры.

Прыкладна каля 1335 г. Гомель з навакольнымі землямі ўвайшоў у склад ВКЛ. Праз паўстагоддзя, у 1391 г., да віленскага капітула (рады святароў кафедральнага касцёла Святога Станіслава) была прыпісана буйная воласць з замкам Стрэшын на Дняпры, крыху вышэй вусця Бярэзіны.

Стрэшынская воласць лічылася сталовай, гэта значыць, што даходы з яе ішлі на патрэбы ўсяго капітула, у адрозненне ад прэстыманіяльных маёнткаў, даходы ад якіх ішлі асобным сябрам капітула. У склад Стрэшынскага маёнтка ў ХVI ст. уваходзіла 14 вёсак (Стрэшын, Саланое, Губічы, Праскурні, Верхняя Алба і інш.), у тым ліку і вёска Скепня Гомельскай воласці. Цалкам верагодна, што стрэшынскія падданыя капітула надалей заставаліся праваслаўнымі, бо касцёл у Стрэшыне быў пабудаваны толькі ў пачатку XVII ст. Солтанамі і з’яўляўся іх родавай пахавальняй.

У складзе ВКЛ Гомель і навакольныя землі заставаліся да 1500 г., калі ў часе вайны паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай князь Сямён Старадубскі, які валодаў Гомелем, разам з уладальнікам Ноўгарад-Северскага княства Шамяцічам перайшлі на бок Івана ІІІ. Вайна закончылася перамогай Масквы, і, паводле мірнага пагаднення ад 1503 г., уся Гомельская воласць і частка Чачэрскай, што ахоплівала сучасны Веткаўскі раён (з сёламі Свяцілавічы, Галоднае, Жалезавічы), адышлі да Маскоўскай дзяржавы. Пад уладай Масквы Гомель і воласць заставалася да 1535 г. У 1535 г. пачалася Старадубская вайна і 16 ліпеня Гомель быў вызвалены з дапамогай жыхароў горада, якія самі адчынілі браму моцна ўмацаванага Гомельскага замка. 27 сакавіка 1537 г. у Маскве было падпісана замірэнне на 5 гадоў. Згодна з ім Маскоўскае княства адмовілася ад Гомельскай воласці. Ранейшым уладальнікам былі вернуты іх маёнткі. Напрыклад, маёнтак Хальч быў вернуты Халецкім.

У Інфлянцкую вайну 1558—1582 гг. Гомель ненадоўга быў заняты маскоўскімі войскамі. У ліпені 1576 г. яны былі выбіты атрадам Юрыя Радзівіла. Праз пяць гадоў, 5 мая 1581 г., на Гомель быў здзейснены новы напад царскіх войскаў, якія «...до замку неведоме ночью пришедши, на место ударили и место огнем выпалили». Замак, аднак, ім узяць не ўдалося.

Трэба зазначыць, што ўвесь час знаходжання ўсходняй Гомельшчыны ў складзе ВКЛ большая частка нешматлікага насельніцтва заставалася праваслаўнай. Католікамі былі толькі асобныя шляхецкія сем’і, жаўнеры гарнізонаў, дзяржаўныя служкі.

Касцёлы на землях былой Севершчыны і, у прыватнасці, ва ўсходняй Гомельшчыне, пачынаюць з’яўляцца толькі ў першай палове XVII ст.: 16 ліпеня 1631 г. кароль Жыгімонт ІІІ Ваза фундаваў «ab origine» (ад самога пачатку) пабудову касцёла ў Гомелі, блізка да гэтага часу з’явіўся фундаваны Солтанамі касцёл у Стрэшыне, у 1687 г. усё тымі ж Солтанамі быў узведзены драўляны касцёл у Люшаве (Буда-Кашалёўскі раён), прыкладна ў гэты ж час пабудаваны касцёл у Чачэрску.

На Старадубшчыне касцёлы ўзніклі яшчэ раней, чым ва ўсходняй Гомельшчыне. Вядомы гісторык Андрэй Катлярчук у сваёй працы «Беларусы Бранскага краю. Этнічная гісторыя і сучаснасць» піша аб узнікненні касцёлаў на землях Севершчыны на ўсходзе ад Гомеля ўжо пачынаючы з 1618 г. Пры гэтым ён спасылаецца на «Свод памятников архитектуры и монументального искусства России: Брянская область» (Масква, 1998). Катлярчук піша наступнае: «На паўночным захадзе Браншчыны паміж шматлікімі помнікамі расійскай і ўкраінскай архітэктуры захавалася некалькі помнікаў беларускага дойлідства. Па-першае, гэта мураваныя касцёлы, узведзеныя ў 1618—1648 гадах, калі захад Браншчыны зноў увайшоў у склад ВКЛ. На сёння захаваліся: моцна разбураная Праабражэнская царква («касцёл», як кажуць людзі) у Трубчэўску, пабудаваная ў 1640 годзе, аб чым сведчыў надпіс на муры; значна перабудаваная царква св. Ганны ў Погары (пачатак ХVІ стагоддзя), таксама былы касцёл». Захаваліся весткі і пра існаванне касцёла ў Старадубе. Касцёл належаў францысканцам і быў пабудаваны ў гатычным стылі.

Развіццё парафіяльнай сеткі на ўсходзе Беларусі было выклікана галоўным чынам канфесійнай трансфармацыяй мясцовай шляхты. Яе пасля ўпадку рэфармацыі не прываблівала ні праваслаўе, ні уніяцтва, якое трактавалася як «мужыцкая вера» і якое з пункту погляду рытуальнасці па сваёй сутнасці не адрознівалася ад праваслаўя. Жаданай альтэрнатывай станавілася каталіцтва, дзякуючы яго характару пануючай дзяржаўнай канфесіі. Таксама сваю ролю адыгравала асветная дзейнасць Касцёла, якая стварала перспектыву інтэлектуальнага развіцця шляхты. Неафіты з ліку заможнай шляхты рабілі шматлікія шчодрыя ахвяраванні на карысць Каталіцкага Касцёла, асабліва каталіцкіх ордэнаў, колькасць якіх на працягу XVII i XVIII стст. пастаянна ўзрастала.

Так, у 1730 г. браты Казімір і Антоній Халецкія фундавалі езуіцкую місію ў маёнтку Хальч.

У 1687 г. Перасвет-Солтанамі ў Люшаве быў уфундаваны драўляны касцёл пад тытулам Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі.

5 ліпеня 1702 г. (ці ў 1762 г. — у архіўных дакументах сустракаюцца два варыянты, што можа тлумачыцца падобнасцю напісання літар 0 і 6) Алена Аленская падаравала Гомельскаму касцёлу сенажаць каля Гомеля.

3 красавіка 1703 (ці 1730) г. граф Дамінік на Хальчы Халецкі ахвяраваў Гомельскаму касцёлу 1000 польскіх злотых сярэбранай манетай (150 руб.) з абавязкам адпраўлення ў касцёле штотыдзень адной св. Імшы за душу нейкай Алены.

6 кастрычніка 1709 г. шляхціч Юрый Келчэўскі перадаў Гомельскаму касцёлу ў вечнае карыстанне морг грунту ў мястэчку Брылёва.

У 1717 г. Мікалай Корвін Красінскі, староста гомельскі і прапойскі, ахвяраваў Гомельскаму касцёлу 5000 польскіх злотых (750 руб.) з абавязкам адпраўлення штотыднёвай Імшы.

Каталіцкія ордэны разгортвалі духоўную і асветніцкую дзейнасць, якая спрыяла паланізацыі і акаталічванню шляхецкай моладзі. Ва ўсходняй Гомельшчыне актыўна дзейнічалі езуіты. Ордэн езуітаў (ці, больш дакладна, Таварыства Езуса) узнік 17 верасня 1540 г. пры папе Паўле ІІІ. Ордэн быў заснаваны Ігнацыем Лаёлам, які і стаў першым прэпазітам (настаяцелем, пробашчам). Езуіты на землях ВКЛ пачалі працаваць у другой палове XVI ст. Першы калегіум быў адчынены ў Вільні ў 1570 г.

Езуіцкія місіі існавалі ў Гомелі, Хальчы, Чачэрску і Шарсціне. Гомельская, Хальчанская (у маёнтку Халецкіх) і Шарсцінская місіі былі заснаваны езуітамі Бабруйскай рэзідэнцыі. Місіі ў Гомеле і Шарсціне існавалі параўнальна кароткі час, а Хальчанская і Чачэрская дзейнічалі амаль цэлае стагоддзе, да самага выгнання езуітаў у 1820 г. з Расійскай імперыі.

Езуіты вялі місіянерскую работу альбо ў парафіяльных касцёлах, альбо непасрэдна ў вёсках. Місіі ў парафіяльных касцёлах доўжыліся ад трох да чатырох тыдняў. Заняткі (навука) праводзіліся два разы на дзень: ранкам і ўвечары. Набажэнства адпраўлялася пры выстаўленым Найсвяцейшым Сакраменце. Для моладзі і старых праводзілася катэхізацыя.

Місіі непасрэдна ў вёсках (missio pure ruralis) уладкоўвалі ў гаспадарчых будынках, якія для гэтай мэты адпаведным чынам рыхтаваліся, у цэнтры вёскі. Людзі, галоўным чынам прыгонныя, збіраліся на бой звона два разы на дзень, раніцай паміж шостай і сёмай гадзінамі і ўвечары пасля заканчэння палявых работ. Апоўдні збіраліся толькі дзеці на катэхізацыю. Шмат часу адводзілася на малітвы і спевы, якія мусілі замацоўваць у памяці казанні. Пасля гэтага вывучалі галоўныя праўды веры і хрысціянскія абавязкі. Місія доўжылася не менш, чым тыдзень і сканчвалася споведдзю і Святой камуніяй. Місіянер быў абавязаны супрацоўнічаць з уласнікам вёскі, ад якога мусіў дабіцца дазволу на ўдзел у рэлігійных занятках прыгонных сялян, хаця б і коштам іх абавязковай працы на панскіх палетках. У нядзелю і святы рэлігійныя заняткі ў вёсцы перарываліся і пераносіліся да парафіяльнага касцёла. Місіянеры часта карысталіся ўжо гатовымі канспектамі. Напрыклад, рукапісамі Мікалая Леановіча (латыша па паходжанні), місіянера ў Хальчы.

Дзейнасць каталіцкіх ордэнаў, а таксама павелічэнне колькасці касцёлаў і капліц у маёнтках не выклікалі, аднак, значнага пашырэння каталіцтва лацінскага абраду сярод мяшчанства і сялянства ўсходняй Беларусі, якія ў XVII i XVIII ст. належалі пераважна да грэка-каталіцкай царквы. У значнай ступені на гэта паўплывала выдадзеная Апостальскаю Сталіцаю ў 1624 г. забарона пераходу з усходняга абраду на лацінскі без папярэдняга дазволу. Гэта забарона выклікала пратэсты мясцовай «рускай» шляхты і ёю ўсяляк абміналася, аднак, яна павінна была ўлічвацца рыма-каталіцкімі святарамі. Таму езуіты маглі весці місійную дзейнасць сярод іншаверцаў, да якіх залічваліся і праваслаўныя, аднак спробы перацягвання грэка-католікаў у лацінскі абрад часта выклікалі ўмяшанне грэка-каталіцкага духавенства. Бывала, што такія канфлікты заканчваліся ў касцельных судах. Такім чынам, нягледзячы на некаторую непаслядоўнасць, унія была да падзелаў Рэчы Паспалітай перашкодай, якая стрымлівала масавае акаталічванне сялянства і мяшчанства. Пры гэтым трэба падкрэсліць, што менавіта каталіцкія святары, як маглі, спрыялі пашырэнню уніі на землях Гомельшчыны.

Пасля далучэння Беларусі да Расійскай імперыі расійскія ўлады тэрмінова прыступілі да кадыфікацыі прававых норм дзейнасці касцёла ў адпаведнасці з расійскім заканадаўствам і палітыкай, накіраванай на замацаванне земляў былой Рэчы Паспалітай у складзе Расіі. Расійская ўлада ўзяла на сябе абавязацельства ахоўваць свабоду каталіцкага веравызнання. У трактаце па выніках другога падзелу Рэчы Паспалітай (ад 11 ліпеня 1793 г.) Кацярына ІІ абвясціла «за себя, наследников преемников своих… оставить римских католиков обоих церковных обрядов на вечные времена при спокойной принадлежности преимуществ, собственности и церквей, при свободном отправлении их богослужения и церковного порядка и при всех правах к оному принадлежащих». Умовай было прыняцце прысягі на вернасць.

Пасля прысягі землеўласнікам пакідалася зямельная маёмасць, а на католікаў распаўсюджваліся правы жыхароў Расіі.

У 1775 г. былое Гомельскае староства было падаравана графу П.А.Румянцаву.

Усе спробы Рыма наладзіць кананічныя сувязі з касцёлам у Расіі разглядаліся ўладамі як спроба ўмяшання ва ўнутраныя справы імперыі. Кацярына ІІ указамі ад 14 снежня 1772 г., 26 студзеня 1782 г. і 6 верасня 1795 г. забараніла абвяшчаць у імперыі папскія булы без папярэдняга іх прагляду. Указамі ад 3 ліпеня 1779 г., 9 студзеня 1780 г., 28 лютага 1784 г. і іншымі Кацярына ІІ абмежавала, а потым і наогул забараніла ўсялякія сувязі каталіцкага духавенства з замежжам і загадала прымаць загады толькі імператарскай улады і Сената.

У канцы XVIII ст. арцыбіскуп С.Сестранцэвіч здзейсніў у Магілёўскай архідыяцэзіі рэарганізацыю дэканатаў у адпаведнасці з павятовымі межамі. У пачатку ХІХ ст. у архідыяцэзіі налічвалася 29 дэканатаў. Асноўная іх частка знаходзілася на тэрыторыі Беларусі. Цэнтрамі дэканатаў былі Бабінавічы, Віцебск (дэканат Віцебск—Веліж—Сураж), Гомель (Беліцкі дэканат), Дрыса, Копысь, Лепель, Магілёў, Мсціслаў, Орша, Полацк, Рагачоў, Рэчыца, Сянно, Чавусы (дэканат Чавусы—Чэрыкаў).

Беліцкі (Гомельскі) дэканат у 1803 г. налічваў чатыры парафіі: Гомельскую, Нежынскую, Люшаўскую і Гросвердэрскую. Неўзабаве Люшаўская парафія была перададзена на некаторы час іншаму, верагодна, Быхаўскаму дэканату.

У сярэдзіне ХVIII—пачатку ХІХ ст. пераважную частку католікаў на Гомельшчыне складала дробная шляхта. Другой буйной групай былі сяляне-католікі, асноўная частка якіх жыла кампактна ў вёсках Рудня-Нісімкавіцкая, Рудня-Дудзіцкая, Рудня-Барталамееўская і некаторых іншых.

Зямян (буйных землеўладальнікаў) налічваўся толькі невялікі працэнт ад усіх католікаў Гомельшчыны, але яны валодалі значнай часткай зямлі.

Значна больш было дробнай шляхты, якая валодала сярэднімі і невялікімі маёнткамі і фальваркамі.

Невялікія маёнткі называлі фальваркамі. Фальваркі фігуруюць у дакументах з ХVІ ст. і з’яўляюцца параджэннем валочнай рэформы.

Часта ў фальварках жылі аканомы ці арандатары вялікіх маёнткаў. Фальваркі месціліся непадалёку ад вёскі ці вялікага маёнтка, часта і назву мелі тую ж.

Амаль адразу пасля падзелаў Рэчы Паспалітай аб’ектам пільнай увагі расійскіх улад стала шматлікая дробная шляхта. Прычынай гэтага была яе вялізарная колькасць з пункту гледжання расійскіх чыноўнікаў.

У цэлым жа для шляхецкага каталіцкага («польскага») насельніцтва была характэрнай наяўнасць рознага тыпу паселішчаў. Акрамя вёсак яны пражывалі таксама і на хутарах, у аколіцах і засценках. Гэтыя тыпы паселішчаў склаліся ў папярэдні перыяд як месца жыхарства шляхты — акольнічай, засцянковай. У дарэвалюцыйны час аколіцы (ад «околоти» — абкружаць, агароджваць) былі вельмі распаўсюджаны.

Да сярэдзіны ХІХ ст. Беліцкі дэканат, які з 1853 г. стаў называцца Гомельскім, пашырыў свае межы як за кошт беларускіх парафій (былых езуіцкіх Чачэрскай і Радужскай парафій), так і за кошт украінскіх. У 1820 г. да дэканата была далучана Радужская паезуіцкая парафія. У 1850 г. з Быхаўска-Рагачоўскага дэканата перададзена Чачэрская парафія. У 1854 г. дэканат налічваў восем парафій: чатыры беларускія і чатыры ўкраінскія.

Гомельскім дэканам у гэты час быў адміністратар Чачэрскага касцёла Мікалай Гіртовіч, які кіраваў дэканатам з Чачэрска.

На працягу 50 гадоў пасля ўключэння ўсходняй Беларусі ў склад Расійскай імперыі, з 1772 г. прыкладна па 1820 г., царская палітыка ў адносінах да Каталіцкага Касцёла была скіравана на выпрацоўку яго прававога становішча ў імперыі ў адпаведнасці з расійскім заканадаўствам. Становішча Касцёла ва ўсходняй Гомельшчыне ў гэты перыяд ў параўнанні з часамі ВКЛ і Рэчы Паспалітай не пагоршылася. Наадварот, менавіта ў гэтыя часы былі пабудаваны мураваныя касцёлы ў Чачэрску, Гомелі, Радузе. У гэты ж перыяд была заснавана і большасць капліц Беліцкага дэканата. Адносіны да Касцёла пачалі мяняцца з таго часу, калі ў 1815 г. езуітаў выслалі з Масквы і Пецярбурга, а ў 1820 г. з усёй Расійскай імперыі. У 1820 г. на Гомельшчыне былі зачынены езуіцкія кляштары ў Чачэрску і Радузе.

З 1825 да 1830 г. Касцёл ва ўсходняй Беларусі (і Расійскай імперыі ў цэлым) захоўваў свой ранейшы прававы статус і тэрытарыяльную структуру. Але з пачаткам царавання Мікалая І, які толькі ў Праваслаўнай Царкве бачыў ідэалагічны падмурак царызму, у дзейнасці Касцёла з’явіліся значныя абмежаванні. Далейшае пагаршэнне сітуацыі адбылося пасля падаўлення паўстання 1831 г. Так, у Чачэрскай парафіі былі забраны і перададзены Праваслаўнай Царкве капліцы ў аколіцах Вараноўшчына, Шапатовічы і Малынічы.

Але асабліва цяжкія часы наступілі для Касцёла і католікаў пасля паўстання 1863—1864 гг. Галоўнай мэтай царскай палітыкі пасля падаўлення паўстання была поўная ліквідацыя ўплыву на жыццё краю з боку каталіцкіх і польскіх колаў, поўнае абрусенне Беларусі. Ворагам нумар адзін урад лічыў каталіцкую шляхту. Супраць шляхты быў накіраваны шэраг абмежавальных законаў. Былі забаронены дваранскія сходы. 10 снежня 1865 г. быў прыняты закон, які забараняў асобам польскага паходжання набываць зямлю ў беларускіх губернях. Таксама аб’ектам урадавага ціску стаў Каталіцкі Касцёл. Пачалося закрыццё кляштараў і касцёлаў. Каталіцкія святары знаходзіліся пад пільным наглядам з боку мясцовых улад. Іх рэгулярна прыцягвалі да адказнасці за парушэнне шматлікіх забаронаў працэдуры набажэнства, за самавольны рамонт касцёлаў і крытычныя заўвагі ў адрас праваслаўнай царквы. У 1864 г. гомельскага дэкана, які адначасова быў адміністратарам Чачэрскага касцёла, Мікалая Гіртовіча як недобранадзейнага ў палітычных адносінах выслалі з Чачэрска на сталае жыхарства пад пільны паліцэйскі нагляд у Томскую губерню, дзе ён і памёр у 1872 г. У тым жа 1864 г. вікарны ксёндз Радужскага касцёла Фелікс Грахольскі быў высланы ўладамі ў Наўгародскую губерню, бо ён «у размовах неаднаразова выяўляў крайняе сваё незадавальненне да ўрада і выказваў надзею на поспех палякаў у справе іх паўстання».

Пры гэтым трэба зазначыць, што значная частка шляхты Гомельшчыны не падтрымала паўстання і ўсяляк выказвала сваю лаяльнасць царскай уладзе. Сярод гэтай катэгорыі адзначыліся павятовы спраўнік Фёдар Вікенцьевіч Вяржбіцкі, памочнік спраўніка маёр Аляксандр Вікенцьевіч Кухарскі, калежскі асэсар Ануфрый Восіпавіч Гатоўскі, прыстаў 2-га стана Васіль Іванавіч Саковіч, калежскі асэсар, прыстаў 3-га стана Нікадзім Вікенцьевіч Вірпша, сакратар паліцэйскага ўпраўлення, тытулярны саветнік Вікенцій Фаміч Харкевіч, губернскі сакратар Ілья Гаўрылавіч Акушка, дваранін Фама Восіпавіч Кубліцкі, дваранін Уладзімір Казіміравіч Піантроўскі, губернскі сакратар Іван Пятровіч Маліноўскі, калежскія сакратары Канстанцін Вікенцьевіч Лабунскі і Фама Нічыпаравіч Вяроўкін.

Памешчык Аляксандр Баляслававіч Станевіч унёс ахвяраванні на фінансаванне коннай паўсотні ратнікаў, якую стварылі для барацьбы з паўстанцамі гомельскія стараверы.

Адным з камандзіраў сялянскай варты, якая была створана для барацьбы з паўстанцамі, быў калежскі сакратар Іван Герард, а сялянскімі атрадамі апалчэнцаў супраць паўстанцаў камандавалі вышэй узгаданы адстаўны ротмістр Вяржбіцкі і памешчык Бетулінскі.

Але такое лаяльнае стаўленне да ўладаў часткі каталіцкай шляхты не выратавала католікаў Гомельшчыны ад рэпрэсій, і ў сувязі з падзеямі 1863—1864 гг. назіралася хуткае зніжэнне колькасці гараджан-католікаў, якое доўжылася да сярэдзіны 1870-х гг. Толькі з 1880-х гг. у Гомелі, як і ў іншых гарадах Магілёўскай губерні, прасочваецца хуткі рост каталіцкага насельніцтва. Змены ў дынаміцы колькасці католікаў ва ўсіх гарадах губерні знаходзіліся ў значнай ступені пад уплывам палітычнага фактару ў сувязі з курсам на правядзенне выключных мер у адносінах да каталіцкага (польскага) элемента ў Паўночна-Заходнім краі пасля паўстання 1863—1864 гг. У гэты час здзяйснялася замена мясцовых кадраў у дзяржаўных і навучальных установах на выхадцаў з цэнтральных губерняў Расіі. Гэта ў значнай ступені і адбілася на колькасці католікаў у структуры гарадскога насельніцтва.

У 1866 г. была ліквідавана Радужская каталіцкая парафія. Будынак Радужскага касцёла Унебаўзяцця, верагодна, быў перададзены праваслаўнай царкве, а большая частка парафіі далучана да Чачэрскай.

Цыркулярам віленскага генерал-губернатара М.Мураўёва ад 1 студзеня 1864 г. забаранялася ўжываць у афіцыйнай перапісцы і карыстацца ў грамадскіх месцах польскай мовай. Наступствы гэтай забароны прасочваюцца па архіўных дакументах. Калі яшчэ ў 40-х гг. ХІХ ст. касцельная перапіска вялася пераважна па-польску, то пачынаючы з 60-х гадоў толькі на рускай мове.

29 чэрвеня 1864 г. М.Мураўёвым быў падпісаны цыркуляр аб абмежаванні пабудовы новых ці аднаўлення старых рыма-каталіцкіх касцёлаў, капліц і алтароў, якое заставалася правамоцным і пасля вылучэння ў 1869 г. Магілёўскай губерні з Віленскага генерал-губернатарства. Пасля падпісання гэтага цыркуляра на любы рамонт касцёла ці капліцы, нават дробны, трэба было атрымаць дазвол улад.

Цыркулярамі ад 19 і 23 студзеня 1865 г. забаранялася прызначэнне ксяндзоў на духоўныя пасады і настаўнікамі Закона Божага без згоды губернатара. Указам імператара ад 8 кастрычніка 1865 г. было вызначана рускамоўнае вывучэнне каталіцкага катэхізіса ў беларуска-літоўскіх губернях.

Цыркуляры ад 8 ліпеня 1864 г. і 19 верасня 1867 г. прадугледжвалі абавязковы дазвол адміністрацыі на ўстаноўку прыдарожных крыжоў і ўмацаванне на іх абразоў.

Частка католікаў была гвалтоўна пераведзена ў праваслаўе. Так, за перыяд з 1863 г. па 15 ліпеня 1866 г. у Магілёўскай губерні было пераведзена ў праваслаўе 983 чалавекі. Некаторыя католікі перайшлі ў праваслаўе дабраахвотна, каб пазбегнуць ціску і рэпрэсій з боку ўладаў.

Паводле падлікаў В.Яноўскай (Грыгор’евай), колькасць католікаў у Магілёўскай губерні за перыяд ад пачатку 1860-х да 1897 г. зменшылася з 4,66% да 2,9%.

З канца 1860-х гг. адбываліся пэўныя перамены ў сферы антыкасцельных мерапрыемстваў. Улады, не адмяняючы абмежавальных цыркуляраў, пачалі выказваць пэўную павагу да каталіцкай канфесіі і сталі значна менш выкарыстоўваць рэпрэсіўныя сродкі.

Да пачатку 80-х гг. ХІХ ст. Гомельскі дэканат налічваў пяць парафій, дваццаць капліц і 5830 католікаў. У Гомельскай парафіі ў гэты час быў адзін касцёл, дзевяць капліц і 2223 вернікі.

У 1882 г. з Рагачоўска-Быхаўскага дэканата ў Гомельскі была перададзена Антушаўская парафія.

Апублікаваны 17 красавіка 1905 г. указ аб верацярпімасці нарэшце прынёс рэлігійным меншасцям імперыі (і католікам у тым ліку) адносную доўгачаканую свабоду веравызнанняў. Згодна з указам пераход з праваслаўя ў іншыя веравызнанні больш не пераследаваўся па закону. Указ стаў падставай для аднаўлення адносна нармальнай дзейнасці Каталіцкага касцёла, хаця цяжкасці і перашкоды заставаліся і надалей. У перыяд з 1905 па 1909 г. у Расійскай імперыі толькі па афіцыйных дадзеных 233 000 чалавек перайшлі ў каталіцтва. Дакладна невядома, колькі чалавек на тэрыторыі Гомельскага дэканата сталі католікамі, але несумненна, што пераход у каталіцтва на Гомельшчыне меў месца. Так, Я.Жыскар на старонках кнігі «Nasze koscioły. Archidjecezja mohylewska» прыводзіць звесткі аб пераходзе (або, дакладней, вяртанні) ў каталіцтва значнай колькасці сямей аколіцы Любавін у Люшаўскай парафіі.

У 1914 г. выбухнула Першая сусветная вайна, якая ў значнай ступені паўплывала на грамадскае становішча жыхароў Гомеля і ўсёй Магілёўскай губерні, у тым ліку і на становішча католікаў. Для каталіцкай грамадскасці Гомеля (і ў цэлым Магілёўшчыны) пэўным пераломам быў не столькі сам выбух Першай сусветнай вайны, колькі прыбыццё на гэтыя землі восенню 1915 г. тысяч польскіх эмігрантаў, выселеных з занятых нямецкімі войскамі тэрыторый Каралеўства Польскага і заходняй Беларусі. У Магілёўскай губерні налічвалася каля 146 тыс. бежанцаў, з іх каля 75 тыс. знаходзіліся пад апекай польскіх арганізацый дапамогі. З прыбыццём бежанцаў паўстала неабходнасць дапамогі гэтым людзям. Для арганізацыі такой дапамогі былі заснаваны камітэты, якія стварылі бюро працаўладкавання і танныя сталоўкі. У Гомелі найбольш дапамагалі ўцекачам мясцовыя дваране Фелікс і Караль Фашчы.

Каталіцкае (пераважна польскае) насельніцтва Гомеля ў час Першай сусветнай вайны за кароткі тэрмін павялічылася са звычайных 1700—1800 чалавек прыкладна да 4700 чалавек (1916—1917 гг.).

Прыбыццё польскіх бежанцаў умацавала каталіцкі асяродак Гомеля. Але бежанцы ў сваёй большасці былі носьбітамі польскай нацыянальнай самасвядомасці і ўжо адной сваёй прысутнасцю тут як бы заклікалі католікаў да праявы пачуцця польскага патрыятызму. Вялікая колькасць бежанцаў не да канца разумела спецыфіку нацыянальных і палітычных стасункаў і спрабавала перакласці на беларускі грунт вопыт Каралеўства Польскага.

Такім чынам, Першая сусветная вайна разам з часовым узмацненнем польскасці (а таксама і каталіцкасці) на Гомельшчыне, звязаным з прыбыццём польскіх бежанцаў, у канчатковым выніку стала і прычынай паслаблення гэтай каталіцкасці.

Лютаўская рэвалюцыя 1917 г. выклікала дэмакратызацыю ўсіх сфер жыцця грамадства, у тым ліку ў рэлігійнай сферы. Была абвешчана свабода веравызнання, і такім чынам юрыдычна было скасавана дамінаванне Праваслаўнай Царквы. Католікі Беларусі нарэшце атрымалі магчымасць адкрыта змагацца за свае правы. У сакавіку 1917 г. быў створаны Беларускі нацыянальны камітэт з прадстаўнікоў беларускіх арганізацый і партый, у які ўвайшлі і беларускія каталіцкія святары. 25 красавіка 1917 г. магілёўскаму арцыбіскупу быў уручаны мемарыял, дзе прапаноўвалася ўвесці ў Магілёўскай духоўнай каталіцкай семінарыі, якая знаходзілася ў Петраградзе, лекцыі па беларускай мове і літаратуры і гісторыі Беларусі. Таксама прапаноўвалася рэкамендаваць духавенству звяртацца да вернікаў па-беларуску, перадаць католікам касцёлы, канфіскаваныя раней, у якіх планавалася весці беларускую працу, ініцыяваць друк рэлігійнай літаратуры і перыядычных выданняў па-беларуску. Гэта, зразумела, не магло спадабацца польскай грамадскасці Гомеля.

Перыяд зацішша паміж Лютаўскай рэвалюцыяй і Кастрычніцкім пераваротам 1917 г., які працягваўся некалькі месяцаў, стаў адзіным часам для вольнага існавання Каталіцкага Касцёла ў Расіі (і ва ўсходняй Беларусі ў прыватнасці).

У гэты час гомельскі дэкан Ячэйка аб становішчы на Гомельшчыне і аб католіках Гомельшчыны пісаў наступнае: «Сяляне прагнуць паляпшэння быту. Да памешчыкаў стаўленне ў пэўным сэнсе негатыўнае. Да яўрэяў яшчэ горшае. Тыя, хто лічыцца палякамі, карыстаюцца гутарковай беларускай мовай. У некаторых мясцовасцях у гэтай беларускай мове больш рускіх выразаў. Прагнуць вучыцца па-польску. З людзьмі іншых нацыянальнасцяў мясцовыя людзі (католікі) жывуць у згодзе. Арганізацыі ЦКО спрыяюць, а ПТПО адтрымліваюць, беручы ў іх працы чынны ўдзел. Падобна ж ставяцца да іншых арганізацый. Жадаюць мець свае нацыянальна-каталіцкія школы. А калі застануцца дзяржаўныя школы ў тым самым стане, у якім яны знаходзяцца сёння, то жадаюць выкладання для сябе ў роднай мове (тут маецца на ўвазе польская мова, — У.В.) рэлігіі, таксама мовы, роднай гісторыі і геаграфіі. Гомельскі гарнізон задаволены сваімі капеланамі, але давялося чуць нараканні на рэдкія прыезды вайсковых капеланаў».

А вось што пісаў А.Ячэйка пра задачы каталіцкага клеру і парафіяльнага актыву: «Праз выданні і брашуры трэба прышчапляць рэлігійна-маральную асвету, трэба ўладкоўваць матэрыяльныя справы, засноўваць дэмакратычна-хрысціянскія саюзы і іншыя арганізацыі, якія датычацца польскага люду па вёсках, мястэчках і гарадах з цэнтральнай арганізацыяй у парафіі. Трэба засноўваць страхавое таварыства, ствараць трацейскія суды, трэба стаяць на каталіцкай платформе, падтрымліваць сваё, спрыяць іншым, унікаць нацыянальнага шавінізму. Трэба закладаць новыя і пашыраць існуючыя чыста каталіцкія і навуковыя бібліятэкі. Заахвочваць з амбона да чытання добрых кніжак, часопісаў, выяўляць кепскія. Дзе няма школ — ствараць парафіяльныя. Існуючыя земскія ці народныя рэфармаваць у духу, прыязным да каталіцтва. Даваць мажлівасць заробку, засноўваць дамы працы, прытулкі для жабракоў (старцаў) і г.д. Засноўваць каталіцкія дамы, ці дабрачынныя таварыствы. Арганізоўваць на месцы каталіцкія саюзы. Галасаваць за прыхільныя каталіцкаму касцёлу партыі. Прызначаць у вялікай колькасці вайсковых капеланаў». Аднак гэтыя задачы і мэты ў большасці так і засталіся нявыкананымі.

У першыя гады савецкай улады становішча Касцёла значна пагоршылася. Фармальнай прычынай для пачатку ганенняў на рэлігію наогул і асабліва на хрысціянства стаў дэкрэт ад 23 студзеня 1918 г. «Аб аддзяленні царквы ад дзяржавы». У жніўні 1918 г. была выдадзена інструкцыя, якая пазбаўляла рэлігійныя арганізацыі юрыдычных правоў і маёмасці. Дэкрэты ад 26 снежня 1921 г. і 3 студзеня 1922 г. уводзілі цэнзуру казанняў і забарону на рэлігійнае навучанне дзяцей да 14 гадоў. Улада ініцыявала стварэнне атэістычных арганізацый.

Аб цяжкім становішчы Касцёла на Гомельшчыне ў першыя гады савецкай улады можна дазнацца з архіўных дакументаў. Адным з такіх дакументаў з’яўляецца перапіска гомельскага пробашча Шчэнха з біскупам Цепляком і віцэ-канцлерам Івановым. 14 студзеня 1921 г. Шчэнх пісаў біскупу Цепляку, што «у Гомельскім дэканаце працы шмат і яна толькі прыбаўляецца». Ён прасіў біскупа прыслаць ксяндза для Хойнікаў, Астраглядавіч і Рэчыцы, дзе ўжо некалькі месяцаў, ад самага адступлення польскага войска, іх не было. Не было святароў і ў Мазыры і Калінкавічах. Былі арыштаваны ў гэты час магілёўскі дэкан Белагаловы і ксёндз Антоній Ярмаловіч. Таму Шчэнх прасіў прыслаць ксяндза ў гэтыя мясцовасці. «А тым часам, — пісаў Шчэнх, — ён паслаў на тыдзень ці два чачэрскага пробашча Альбіна Шацілу для аб’езду Хойніцкай, Астраглядавіцкай і Рэчыцкай парафій, якія заставаліся без духоўнай апекі». Таксама Шчэнх выражаў надзею, што яму прышлюць у Гомель ксяндза на дапамогу.

Віцэ-канцлер Дамінік Іваноў, які доўгі час працаваў у Гомелі законанастаўнікам, адказаў Шчэнху, што святароў для памянёных парафій Мінскай дыяцэзіі няма, бо там працуюць толькі тры святары, і біскуп даручае ксяндзу Мустэйкісу з Антушаў і ксяндзу Лупіновічу з Жлобіна, каб яны, па магчымасці, паразумеўшыся паміж сабой, абслугоўвалі парафіі ў Ігуменскім і Бабруйскім дэканатах. Далей Іваноў пісаў, што дэлегаванне ксяндза Шацілы для аб’езду Хойніцкай, Астраглядавіцкай і Рэчыцкай парафій было вельмі пажаданым і можа выкарыстоўвацца і ў будучыні, і калі ўмовы не зменяцца, то няхай ксёндз Шаціла нейкі час аб’язджае тыя пункты. Таксама трэба ў гэтым жа накірунку штурхаць ксяндзоў Мустэйкіса і Лупіновіча, каб і яны пераймаліся гэтай справай і неслі рэлігійную дапамогу католікам, якія засталіся без апекі. Прыслаць другога ксяндза ў Гомель для дапамогі Шчэнху немагчыма.

З прыняццем пастановы УЦВК ад 16 лютага 1922 г., якая дэкларавала прымусовую здачу «усіх каштоўных рэчаў з золата, серабра і каменняў, канфіскацыя якіх не можа істотна закрануць інтарэсы самога культу» пачаўся адлік маштабнай усерасійскай кампаніі па канфіскацыі царкоўных каштоўнасцяў.

На пасяджэнні Польбюро Гомельскага губкама РКП(б) 12 красавіка 1922 г. было пастаўлена пытанне аб неабходнасці прыступіць да агітацыйнай працы сярод польскага (каталіцкага) насельніцтва па канфіскацыі літургічных рэчаў з касцёла на карысць галадаючых Паволжа. У выніку было прынята рашэнне правесці шэраг мітынгаў і сходаў гомельскіх палякаў (католікаў) па пытанні аб канфіскацыі з мясцовага касцёла літургічных рэчаў. Таксама было вырашана канфіскаваць літургічныя рэчы з усіх касцёлаў Гомельскай губерні. У сувязі з супрацівам канфіскацыі быў арыштаваны в.а. гомельскага пробашча ксёндз Леан Буйноўскі і найбольш актыўныя гомельскія парафіяне.

У 1923 г. Гомельскі дэканат налічваў восем парафій і шэсць святароў. Прыкладна з 1923 г. антырэлігійная прапаганда на некалькі гадоў крыху аслабла. Тлумачыцца гэта не зменай уладамі стаўлення да рэлігіі, а неэфектыўнасцю антырэлігійнай прапаганды. На мясцовым узроўні не было падрыхтаваных кадраў, якія б маглі прафесійна весці антырэлігійную працу. Нават у 1928 г. сітуацыя не змянілася. Аб гэтым гаворыць пратакол №1 нарады актыву палякаў — членаў і кандыдатаў у члены КП(б)Б, у якім зазначаецца, што барацьба з рэлігіяй «у Гомелі і Рэчыцы зусім не праводзілася, лічачы гэта… недапушчальным, пры наяўнасці кіраўнічых клерыкальных арганізацый у гэтых гарадах».

У 1925—1926 гг. у Гомельскім дэканаце было сем парафій працавалі чатыры ксяндзы: К.Андрэкус — гомельскі дэкан і адміністратар Гомельскай парафіі, К.Мустэйкіс — адміністратар Антушаўскай парафіі, Б.Валынец — філіяліст Люшаўскай парафіі, адміністратар Чачэрскай парафіі і П.Бараноўскі — адміністратар Нежынскай парафіі. Уласна на беларускай тэрыторыі знаходзіліся чатыры касцёлы і 19 капліц дэканата.

У канцы 20-х гг. палітыка савецкай дзяржавы кардынальна мяняецца. У сувязі з пастановай УЦВК РСФСР «Аб рэлігійных аб’яднаннях» ад 8 красавіка 1929 г. пачынаецца «разгорнуты наступ сацыялізму» на рэлігію. Узмацняецца антырэлігійная прапаганда, пачынаецца закрыццё храмаў і рэпрэсіі супраць духавенства. За кароткі перыяд практычна ўсе касцёлы і капліцы былі зачынены. У 1930 г. ва ўсходняй Гомельшчыне дзейнічалі толькі Гомельскі касцёл і капліца ў Рудні-Стаўбунскай, якая таксама хутка была зачынена. Да 1937 г. усе каталіцкія святары на тэрыторыі Гомельскага дэканата былі арыштаваны, а Гомельскі касцёл зачынены. Большая частка арыштаваных святароў была расстраляна.

Каб паралізаваць працу рэлігійных структураў савецкай уладзе трэба было прапанаваць нацыянальна-рэлігійным меншасцям нешта ў замен, хаця б і нейкі эрзац. Таму яшчэ ў 1919 г. пры Гомельскім губкаме РКП(б) была створана польская секцыя. У губерні дзейнічалі польскія школы (пачатак польскім савецкім школам быў пакладзены пастановай Народнага камісарыята асветы ад 31 кастрычніка 1918 г. «Аб школах нацыянальных меншасцяў»). Праца гэтых школ праходзіла складана з-за некампактнага пражывання каталіцкага «польскага» насельніцтва.

Варта адзначыць, што ўплыў Каталіцкага Касцёла на каталіцкае вясковае грамадства Гомельшчыны ў пачатку ХХ ст. быў у цэлым мацнейшы, чым уплыў Праваслаўнай Царквы на праваслаўнае грамадства. Магчыма, у гэтым прычына папулярнасці сярод беларускага праваслаўнага сялянства сацыялістычных ідэй і даволі масавай падтрымкі ім камуністычнага руху. А вось вясковае каталіцкае насельніцтва Гомельшчыны мела моцную прышчэпку ад камуністычных ідэй. Каб не быць галаслоўным, варта прывесці такі факт: у 1927 годзе на ўсю Гомельскую акругу прыходзіўся толькі адзін член і два кандыдаты ў партыю з сялян-палякаў.

Канстытуцыя БССР 1927 г. заканадаўча замацавала палітыку па стварэнні ў мясцовасцях з кампактнай большасці насельніцтва пэўнай нацыянальнасці нацыянальных саветаў. Такая палітыка праводзілася з 1924 г. Нацыянальныя саветы з’яўляліся органамі ўлады, якія разам з выкананнем універсальных агульнасавецкіх функцый павінны былі забяспечваць гаспадарчае і культурнае развіццё нацыянальных меншасцяў.

На 1929 г. каталіцкае насельніцтва Гомельскага дэканата пражывала ў асноўным у гарадах Гомелі і Добрушы і ў сельскіх каталіцкіх («польскіх») населеных пунктах.

На тэрыторыі Гомельскага дэканата, дзе каталіцтва было практычна знішчана ў канцы 1930-х гг., апроч Гомеля ў пасляваенны перыяд нелегальна дзейнічалі толькі тры нешматлікія групы католікаў: дзве групы ў вёсцы Рудня-Стаўбунская Веткаўскага раёна і адна ў Свяцілавіцкім раёне (раён скасаваны ў 1957 г.). Лакалізацыя свяцілавіцкай групы невядома, магчыма, група дзейнічала ў вёсцы Рудня-Шлягіна, дзе каталіцкая традыцыя працягвалася да самага адсялення вёскі ў канцы 1980-х гг.

1940-я і 1960-я гг. характарызуюцца адміністрацыйным уціскам на Рыма-каталіцкі Касцёл у Беларусі ў цэлым і ўсходняй Беларусі ў прыватнасці. Нягледзячы на намаганні вернікаў усходніх абласцей дамагчыся рэгістрацыі парафій і адкрыцця капліц і касцёлаў, уладамі гэта не было дазволена. Пры гэтым нельга сказаць, што ў адмове ў рэгістрацыі павінны толькі цэнтральныя ўлады СССР. У 1955 г. старшыня Савета па справах рэлігійных культаў пры Савеце Міністраў СССР І.Палянскі накіраваў у ЦК КПСС ліст аб неабходнасці пашырэння колькасці касцёлаў на Беларусі. Яго ў гэтым падтрымаў упаўнаважаны Савета па справах рэлігійных культаў пры Савеце Міністраў БССР К.Уласевіч. Перад партыйнымі органамі рэспублікі было пастаўлена пытанне аб мэтазгоднасці адкрыцця касцёлаў у Гомельскай, Віцебскай і Мінскай абласцях — там, дзе яны былі зачынены 30 гадоў таму, аднаўленні ў Мінску каталіцкага цэнтра з біскупам. Але рэспубліканскія партыйныя органы праігнаравалі гэтую ініцыятыву.

У першай палове 1959 года католікі Гомеля падалі заяву аб адкрыцці ў горадзе касцёла. Улады гэта не дазволілі. Такім чынам, шмат залежыла ад рашэнняў мясцовай улады і яе адносінаў да Каталіцкага Касцёла. Пры гэтым уладамі рэгістраваліся дэнамінацыі пратэстанцкіх накірункаў. Дазвалялася катэхізатарская дзейнасць Праваслаўнай Царквы, якая, праўда, была абмяжавана сценамі храма. Таму можна прадпалажыць, што наяўнасць на сённяшні дзень значнай колькасці пратэстанцкіх і неапратэстанцкіх груповак і больш трывалыя пазіцыі Праваслаўнай Царквы ў параўнанні з Каталіцкім Касцёлам ва ўсходняй Беларусі абумоўлены не ў апошнюю чаргу і адміністрацыйным уздзеяннем на канфесіі рэгіёна ў пасляваенны час.

У канцы 80-х гг. ХХ ст. адраджэнне каталіцтва ва ўсходняй Беларусі ўсё ж адбылося. На беларускай тэрыторыі былога Гомельскага дэканата ізноў паўсталі Гомельская і Жлобінская парафіі. Ажывілася рэлігійнае жыццё ў каталіцкай вёсцы Рудня-Стаўбунская на Веткаўшчыне.

8 верасня 2007 г. у Гомельскім касцёле ў час урачыстага набажэнства ў гонар Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі было агалошана рашэнне апостальскага адміністратара Пінскай дыяцэзіі кардынала Казіміра Свёнтэка аб стварэнні (больш правільна — аднаўленні) Гомельскага дэканата. Гомельскім дэканам быў прызначаны пробашч Гомельскага касцёла ксёндз Славамір Ляскоўскі. У новы Гомельскі дэканат увайшлі каталіцкія парафіі Гомеля, Жлобіна, Рагачова, Рэчыцы і Светлагорска.

Такім чынам, гісторыя Гомельскага дэканата працягваецца.